Eşeyli üreme, iki atanın (ebeveynler) ürettiği gametlerin birleşmesiyle yeni gen kombinasyonlarına sahip yavruların oluştuğu üreme şeklidir.
Eşeyli üreyen canlılarda mayoz ile haploit kromozomlu hücreler oluşur. Bu hücreler farklılaşarak üreme hücreleri (gamet) olan sperm ve yumurtaya dönüşür. Erkek bireylerde mayozla oluşan haploit dört hücrenin hepsi farklılaşarak döllenme yeteneği kazanır ve spermlere dönüşür.
Dişi bireylerde ise oluşan dört hücreden en büyük olanı (sitoplazması en fazla olan) farklılaşarak döllenme yeteneği kazanır ve yumurtaya dönüşür. Sitoplazma miktarı en fazla olan hücrenin yumurtaya dönüşmesi, döllenme sonucu oluşacak zigotun gelişimi için önemli bir adaptasyondur. Dişi ve erkek bireylere ait üreme hücrelerinin çekirdekleri döllenme ile kaynaşır. Bunun sonucunda diploit kromozomlu zigot oluşur. Zigot, mitoz geçirerek yavru bireyi meydana getirir.
Eşeyli Üremenin Temeli Mayoz ve Döllenme
Eşeyli üremenin temelini mayoz ve döllenme oluşturur. Erkek ve dişi bireylerin üreme organlarında üreme ana hücreleri bulunur ve bu hücreler mayoz ile üreme hücrelerine üreme hücrelerini oluşturur. Döllenme yoluyla diploit kromozomlu zigot oluşumu gerçekleşir. Zigot, geçirdiği mitoz bölünmeler sonucunda hücre sayısını artırır. Hücreler daha sonra doku ve organ düzeyinde farklılaşarak yeni bireyi oluşturur.
Eşeyli üreme birçok canlı türünde görülür. Bitkiler âleminin tohumlu bitkiler grubundaki çoğu bitki eşeyli ürer. Kapalı tohumlu bitkilerin üreme organı çiçektir.
Birçok tohumlu bitkinin çiçeğinde erkek ve dişi organ birlikte bulunur. Örneğin gül ve erik bitkilerinin çiçekleri bu şekildedir.
Bazı bitki çiçekleri sadece tek çeşit üreme organı taşır. Çiçek; erkek organ taşıyorsa erkek çiçek, dişi organ taşıyorsa dişi çiçek olarak adlandırılır. Bu nedenle bu çiçekler tek eşeylidir. İncir, dut, kavak, mısır, söğüt, ceviz, hurma ve begonya tek eşeyli çiçeklere sahip olan bitki türlerine örnektir.
Bunun dışında bazı bitki türlerinde erkek ve dişi çiçekler aynı birey üzerinde bulunurken bazı türlerde de bir birey üzerinde ya erkek çiçekler ya da dişi çiçekler bulunur.
Omurgasız hayvanların eklem bacaklılar grubunda eşeyli üreme gözlenir. İstakozlar, örümcekler, böcekler ve akrepler eşeyli üreyen eklem bacaklılardandır.
Omurgalı hayvan olan balıklar, iki yaşamlılar, sürüngenler, kuşlar ve memeliler eşeyli üreyen canlılardır.
Kuşlar ve memelilerde yavru bakımı söz konusudur.
Bazı hayvanlarda ayrı eşeylilik olmayıp dişi ve erkek üreme organları aynı birey üzerinde bulunur. Yumurta ve sperm aynı birey tarafından üretilir. Omurgasız hayvanların yassı solucanlar grubundan olan karaciğer kelebeği ve tenya, halkalı solucanlar grubundan olan toprak solucanı çift cinsiyetlidir.
